پژوهشی در استخراج معیارهای حق و عدل در بانکداری بدون ربا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران.

2 کارشناس ارشد اقتصاد دانشگاه تهران.

چکیده

ارزیابی ماده یک قانون عملیات بانکی بدون ربا مصوب 1362 که «استقرار نظام پولی و اعتباری بر مبنای حق و عدل با (ضوابط اسلامی)به منظور تنظیم گردش صحیح پول و اعتبار در جهت سلامت و رشد اقتصاد کشور» را از هدف‌های  نظام بانکی مقرر کرده، به معیارها و ضوابطی نیاز دارد که به نظر می‌‌‌رسد با آنها می‌‌‌توان کامیابی این نظام را در رسیدن به هدف‌های تعریف‌شده سنجید. در مقاله پیش رو ضمن ارائه معیارهایی مانند کارایی اقتصادی، برابری در دسترسی به تسهیلات بانکی و اولویت اعطای سپرده‌‌‌های قرض‌‌‌الحسنه در جهت تسهیلات قرض‌‌‌الحسنه به‌ عنوان معیارهای توزیع عادلانه منابع بانکی و معیارهای حفظ ارزش پول ملی، شفافیت اطلاعات و نظارت به‌ عنوان اصول عدالت صیانتی و معیار توازن عناصر نظام بانکی به‌ عنوان عدالت در جایگاه توازن بین عناصر یک مجموعه نشان داده شده است که در عمل کارکرد نظام بانکی درباره پی‌گیری و تأمین این هدف چگونه می‌باشد. بر اساس نتیجه‌های تحقیق، شاخص بازده دارایی‌‌‌ها به‌ عنوان معیار ارزیابی اعطای تسهیلات بر مبنای کارایی اقتصادی به‌طور کلی مطلوب نیست. میانگین نسبت تسهیلات قرض‌‌‌الحسنه به سپرده‌‌‌های قرض‌‌‌الحسنه در حدود 43 درصد بوده است. معیار حفظ ارزش پول ملی نیز رعایت نشده است. بررسی دو اصل شفافیت و نظارت حاکی از نارسایی‌‌‌هایی در این‌باره است و عناصر نظام بانکی ایران توازن مناسبی نداشته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Inquiry into the Extraction of Righteousness and Fairness Standards in the Interest-Free Banking

نویسندگان [English]

  • Hasan Sobhani 1
  • Mohammad Amirali 2
چکیده [English]

It requires some standards and measures to be able to examine the interest-free banking operations law’s first clause which describes “establishing a monetary and credit system on the basis of righteousness and fairness and consistent with the ‘Islamic standards’ for adjusting the proper circulation of money and credit for the sake of the economy’s health and growth” as one of the banking system’s goals, through which it appears that one can assess this system’s success in reaching the determined ends. In the present article, besides introducing such standards as “economic efficiency”, “equality in the access to bank resources” and “priority of granting Qard-ul-Hasanah accounts alongside Qard-ul-Hasanah facilities” as the standards of bank resources’ just distribution, and such measures as “preserving national currency’s value”, “information clarity” and “regulation” as the principles of protective justice, and “balance of the banking system’s elements” as justice as the balance between the elements of a system, we have shown how the banking system has actually done in following and achieving this goal. Our results show that “property return” index is generally not favorable as a standard for assessing efficiently granting facilities. The average ratio of Qard-ul-Hasanah facilities to Qard-ul-Hasanah accounts has been approximately 43 percent. “Preserving national currency’s value” standard has not either been observed. Examining the two principles of “clarity” and “regulation” implies some deficiencies in this respect, and Iranian banking system’s elements don’t enjoy an appropriate balance with each other.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Interest-free banking
  • Distributive Justice
  • Protective Justice
  • Equality of opportunities
  • Regulation
  • Clarity
  1. ابراهیمی، محمدحسین؛ رباوقرض دراسلام؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1372.
  2. ابن‌خلدون، عبدالرحمن؛ مقدمه ابن‌خلدون؛ ترجمه محمدپروین گنابادی؛ تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359.
  3. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران؛ بانک اطلاعات سری زمانی، گزارش­های اقتصادی و ترازنامه سال‌های گوناگون.
  4. تجویدی، الناز؛ «شفافیت و کارایی بازار سرمایه»؛ مجله حسابدار، ش196، 1387.
  5. توتونچیان، ایرج؛ پول و بانکداری اسلامی و مقایسه آن با نظام سرمایه­داری؛ تهران: انتشارات توانگران. 1379.
  6. جمشیدی، سعید؛ «بررسی اثرات کاهش نرخ سود و چگونگی اعمال آن در تطابق با شرایط واقعی بازار و تقسیم سود واقعی بین سپرده­گذاران بر مبنای حق و عدل (با ضوابط اسلامی)»؛ مجموعه مقالات هجدهمین همایش بانکداری اسلامی، تهران: مؤسسه عالی بانکداری اسلامی، 1386.
  7. جندقی‌میبدی، فرشته؛ «رابطه عقد‌ها اسلامی در نظام بانکی با کاهش فقر»؛ همایش اقتصاد اسلامی و توسعه، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1387.
  8. حاجی‌حیدر، حمید؛ «بررسی جامع مفهوم عدالت از دیدگاه اسلام»؛ دوفصلنامه معرفت سیاسی، ش2، 1388.
  9. حرّ عاملی، محمد‌بن‌حسن؛ وسایل­الشیعه؛ بیروت: دار احیاء التراث ­العربیه، [بی­تا].
  10. حسینی، سیدصفدر و تکتم محتشمی؛ «رابطه تورم و رشد نقدینگی در اقتصاد ایران؛ گسست یا پایداری»؛ فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی، س8، ش3، 1387.
  11. حکیمی، محمدرضا و دیگران؛ الحیاه؛ ترجمه احمد آرام؛ تهران: انتشارات دلیل ما، 1384.
  12. دری‌نجف‌آبادی، قربانعلی؛ «مبارزه با فساد در حکومت علوی»؛ مجله حکومت اسلامی، ش17، 1379.
  13. سامتی، مرتضی، مجید صامتی و غلام‌حسین جعفری؛ «عدم تعادل‌های مالی دولت و نرخ تورم در ایران»؛ فصلنامه پژوهش­های اقتصادی ایران، س7، ش24، 1384.
  14. سیدنورانی، محمدرضا و سیداحسان خاندوزی؛ «نظام­نامه حقوق اقتصادی در قرآن کریم»؛ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، س11، ش42، 1390.
  15. ــــــــ؛ «مبانی نظری سنجش عدالت اقتصادی در اسلام»؛ دوفصلنامه  جستارهای اقتصادی ایران، س9، ش17، 1391.
  16. شعبانی، احمد؛ سیستم‌های پولی، تحلیلی تطبیقی-فقهی؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه امام صادق7، 1369.
  17. شیخ‌طوسی، محمد‌بن‌حسن؛ مصباح المجتهد؛ بیروت: مؤسسه فقه الشیعه، 1411ق.
  18. صدوق، محمدبن‌علی؛ ثواب الاعمال؛ قم: انتشارات شریف رضی، 1344.
  19. ــــــــ؛ علل الشرایع؛ نجف: المطبعه الحیدریه، 1413ق.
  20. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چ2، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1974م.
  21. طیبی، سیدکمیل، یاسر عباسلو و لیلی بیاری؛ «عوامل تعیین‌کننده نابرابری اقتصادی در کشور های منتخب اسلامی با تأکید بر نقش اقتصاد اسلامی»؛ همایش اقتصاد اسلامی و توسعه، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1387.
  22. عروسی‌حویزی، عبدالعلی‌بن‌جمعه؛ نورالثقلین؛ [بی‌جا]: [بی‌نا]، 1412ق.
  23. عمادزاده، مصطفی، سعید صمدی و بهار حافظی؛ «بررسی عوامل (پولی و غیرپولی) مؤثر بر تورم در ایران (1338-1382)»؛ پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی، س5، ش19، 1384.
  24. عیوضلو، حسین؛ «اصول و مبانی نظام پولی در اقتصاد اسلامی»؛ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، س8، ش29، 1387.
  25. غزالی، امام‌محمد؛ احیاء العلوم الدین؛ بیروت: دارالمعرفه،1402 ق.
  26. فراهانی‌فرد، سعید؛ «نقش بانکداری بدون ربا در رفع فقر»؛ مجله نامه مفید، ش17، 1378.
  27. کازرونی، علی‌رضا و برات اصغری؛ «آزمون مدل کلاسیک تورم در ایران: روش همگرایی»؛ فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، ش23، 1381.
  28. کلینی، محمدبن‌یعقوب؛ الفروع من الکافی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1365.
  29. ــــــــ؛ اصول الکافی؛ تهران: دارالتعارف للمطبوعات، 1411ق.
  30. کهندل، محمد؛ «عدالت در بانکداری اسلامی»؛ مجموعه مقالات همایش اسلام و توسعه اقتصادی، مؤلفه­ها و مبانی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1384.
  31. مجتهد، احمد و لیلی محرابی؛ خصوصی‌سازی بانک‌ها و اثر آن بر عملکرد نظام بانکی؛ تهران: پژوهشکده پولی و بانکی، 1387.
  32. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ بیروت: مؤسسه الوفا، 1403ق.
  33. مطهری، مرتضی؛ عدل الهی؛ چ2، تهران: انتشارات صدرا، 1352.
  34. ــــــــ؛ ربا- بانک- بیمه؛ تهران: انتشارات صدرا، 1364.
  35. ــــــــ؛ نظام حقوق زن در اسلام؛ چ31، تهران: انتشارات صدرا، 1381.
  36. ــــــــ؛ بیست گفتار؛ چ20، تهران: انتشارات صدرا، 1383.
  37. ــــــــ؛ مسئله ربا؛ تهران: انتشارات صدرا، 1375.
  38. مکارم‌شیرازی، ناصر؛ الربا و البنک الاسلامی؛ قم: مدرسه امام علی‌بن‌ابی‌طالب7، 1422ق.
  39. موسویان، سیدعباس؛ «جایگاه عدالت اقتصادی در بانکداری اسلامی»؛ تهران: دومین نشست اندیشه­های راهبردی، 1390.
  40. موسوی ‌خمینی، سیدروح‌الله؛ کتابالبیع؛ ج2، چ1، نجف اشرف: مطبعه‌الآداب، 1391.
  41. نراقی، محمدمهدی؛ جامع­السعادات؛ تصحیح محمد کلانتر؛ چ4، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، [بی­تا].
  42. نظرپور، محمدتقی، محمدرضا یوسفی و میمنت ابراهیمی؛ «بررسی شاخص­های ممنوعیت غرر در عملکرد بانکداری بدون ربا در ایران»؛ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، س11، ش43، 1390.
  43. نظری، حسن‌آقا؛ «نظریه مشارکت در سودوزیان، چالش­ها و راهکارها»؛ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، س8، ش29، 1387.
  44. نظیفی، فاطمه؛ «آیا ماهیت تورم در ایران پولی است؟»؛ مجله پژوهشنامه اقتصادی، پیش‌شماره1، 1379.
  45. هاشمی، سیدمحمدتقی؛ ارزیابی تحقق عدالت اقتصادی در الگوهای بانکداری اسلامی با تأکید بر الگویتفکیک و الگوی بانکداری تجاری؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد، جامعه‌المصطفی9 العالمیه، 1392.
  46. هژبرکیانی، کامبیز و ایرج رحمانی؛ «بررسی رابطه بین حجم پول، تورم­های بالا و مالیات تورمی در اقتصاد ایران»؛ فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، ش7، 1379.
    1. 47.  Ahmed, Z; “Islam, Poverty and Income Distribution”; The Islamic Foundation; Leicester, UK. 1991.
    2. 48.  Bellver, Ana, and Daniel Kaufmann; Transparenting Transparency: Initial Empirics and Policy Applications; World Bank Policy Research Working Paper, Washington, 2005.
    3. 49.  Farook, S.; A standards of corporate social responsibility for Islamic financial institutions: A preliminary study; in M. Obaidullah and H. Abdul Latif (eds.), Islamic Finance for Micro and Medium Enterprises.Islamic Research & Training Institute, Islamic Development Bank and Centre for Islamic Banking, Finance and Management, Universiti Brunei Darussalam, 2008.
    4. 50.  Khan, M. A; “Rural Development Through Islamic Banks”; The Islamic Foundation, Leicester, UK, 1994.
    5. 51.  Kamla, Raina; Rammal, Hussain ; “Social Reporting in Islamic Banks:Dose Social Justice Matter? ”; Accounting, Auditing  and  Accountability Journal, 2012.
    6. 52.  Kaufmann, Daniel & Tara Vishwanath; Towards Transparency in Finance And Governance; The World Bank Draft, September, 1999.