اجتهاد چندمرحله‌ای روش پژوهش استنباط مسائل فقه اقتصادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

2 کارشناس ارشد پژوهشکده پولی و بانکی و دانشجوی دکتری مدیریت مالی دانشگاه تهران

چکیده

ابواب اقتصادی و معاملات در اسلام، ماهیت امضایی دارند. اندیشه‌وران اقتصادی متناسب با نیازهای جامعه به طراحی ابزارها و شیوه‌های معاملاتی اقدام می‌کنند و فقیهان مالی در چارچوب اصول و قواعد شریعت، آنها را بررسی و گزینش می‌کنند. چالشی که در بررسی مسائل فقه اقتصادی وجود دارد، بین‌رشته‌ای‌بودن و نبود روش پژوهش معتبر دراین‌باره است؛ از یک‌سو اندیشه‌وران اقتصادی در طراحی ابزارهای مالی تسلط کافی بر بُعدهای فقهی ندارند و نمی‌توانند حکم شرعی لازم را استنباط کنند و از طرف دیگر این ابزارها چنان پیچیدگی دارند که نمی‌توان به پاسخ استفتای ساده که بسیاری از بُعدها، جزئیات و کاربردهای مسئله تشریح نشده، اعتماد کرد.
مقاله پیش رو می‌کوشد روش مطمئنی برای استنباط مسائل فقه اقتصادی ارائه کند؛ در این روش که اجتهاد چندمرحله‌ای نامیده می‌شود، بعد از تحلیل تفصیلی موضوع، بُعدهای فقهی مسئله به‌وسیله پژوهشگر بررسی می‌شود؛ سپس با شناسایی خبرگان فقه اقتصادی، نظرهای تخصصی فقهی درباره مسئله مورد نظر دریافت ‌شده، پس از پردازش اطلاعات، بحث‌ها جمع‌بندی می‌شود و در صورت اختلاف‌نظر، پژوهشگر به تبادل نظر بین خبرگان می‌پردازد. زمانی که پژوهشگر به اطمینان کافی رسید، با بیان نکته‌های حساس، مسئله را جهت استفتا به مراجع تقلید عرضه می‌کند و در صورت تأیید مراجع، پاسخ نهایی فقهی درباره مسئله مورد نظر به دست می‌آید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Multi-Phase Ijtihad; a Suitable Method for Deducing Economic Jurisprudence Problems

نویسنده [English]

  • Sayyed Abbas Moosavian 1
1 Faculty Member of Research Institute for Islamic Culture and Thought
چکیده [English]

The economic topics and transactions in Islamic doctrine are often of a confirmatory nature. The economic theorists develop transaction methods and instruments according to the society’s needs. Then the financial jurists examine those methods and instruments within the framework of Shariah’s principles and rules, and choose between them. The challenge faced by economic jurisprudence studies is that this topic is interdisciplinary and there is no valid research methodology in this field. On the one hand, the economic theorists don’t have sufficient proficiency in the jurisprudential complexities regarding financial instruments and they can’t infer the required Shariah-based rules, and on the other hand, these instruments are so complex that one can’t trust a simple fitwa (judgment) in which many of the aspects, details and applications of the issue have not been described.
This paper tries to provide a reliable method for inferring the economic jurisprudential issues. In this model, called multi-phase Ijtihad, after presenting a detailed analysis of the issue, the researcher examines its jurisprudential aspects. Then, after considering the views of economic jurisprudence experts on the issue and processing the information, the arguments will be summed up. In case of disagreement, the researcher exchanges views between the experts. When he gets confident, stating the critical points, he presents the issue to the Fiqh scholars in order for them to say their opinion about it, and if they approved, the final jurisprudential rule will be obtained.

کلیدواژه‌ها [English]

  • research method
  • economic jurisprudence
  • Financial Jurisprudence
  • Innovation
  • Multi-Phase Ijtihad
  1. ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد؛ النهایة فى غریب الحدیث و الاثر؛ به‌کوشش محمود محمد طناحى و طاهر احمد زاوى؛ قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367‌.
  2. اسکینی، ربیعا و مهرداد مهربخش؛ «بررسی فقهی حقوقی شرکت‌های هرمی»؛ فصلنامه حقوق، دوره ۴۲، ش۱، ۱۳۹۱.
  3. انصاری، مرتضی؛ فرائد الاصول؛ چ1، قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1419ق.
  4. ایوان کیفی ورامینی (اصفهانی)، محمدحسین؛ الفصول الغرویة فى‌الاصول الفقهیه؛ چ1، قم: داراحیاء العلوم الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
  5. جوادی آملی، عبدالله؛ «اجتهاد و فقاهت»؛ روزنامه رسالت، ش۶۲۲۲، ۲۷ مرداد ۱۳۸۶.
  6. ــــــــــ؛ مفاتیح الحیاه؛ قم: مرکز نشر اسراء، ۱۳۹۱.
  7. حرّ عاملی، محمدبن‌حسن؛ وسائل الشیعه؛ چ1، بیروت: مؤسسه آل‌البیت: لإحیاء التراث العربی، ۱۴۱۳ق.
  8. حسنی، سیدحمیدرضا و مهدی علی‌پور؛ «روش‌شناسی اجتهاد و اعتبارسنجی معرفتی آن»؛ روش‌شناسی علوم انسانی، ش۵۰، ۱۳۸۶.
  9. حسینی فاضل، سیدمرتضی؛ احکام مالی؛ تهران: انتشارات زمزم هدایت، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، ۱۳۹۰.

10. حکیم، سیدمحسن؛ مستمسک العروة الوثقی؛ ج۱، [بی‌جا]: مکتبۀ السید المرعشی;، 1404ق.

11. حلّی، جعفربن‌حسن (محقق حلّی)؛ شرایع الاسلام؛ بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.

12. راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد؛ مفردات الفاظ القرآن؛ به‌کوشش صفوان عدنان داوودى؛ چ1، دمشق: دارالقلم، 1412‌ق.

13. شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی؛ مسالک الافهام؛ ج3؛ چ1، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۴ق.

14. صدر، سیدمحمدباقر؛ دروس فی علم الاصول؛ ج1، چ2، بیروت: دار الکتب اللبنانی، مکتبة المدرسة، ۱۴۰۶ق.

15. طباطبایی، سیدمحمدحسین، بازرگان، مهدی و سیدابوالفضل موسوی مجتهد زنجانی؛ بحثی درباره مرجعیت و روحانیت؛ تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۴۱.

16. طبرسی، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دارالمعرفه، افست، تهران: ناصر‌خسرو، 1406‌ق.

17. عبداللهی، یحیی؛ «رابطه فقه حکومتی و نظام‌سازی با دولت اسلامی»؛ پایگاه تخصصی فقه حکومتی (www.fiqhehokomati.ir)،‌ ۱۶/۱۲/۱۳۹۴.

18. غلامی، نجف‌علی و منصور میراحمدی؛ «فقه فردی و فقه حکومتی بایسته‌ها و کاستی‌ها»؛ سیاست متعالیه، س2، ش4، ۱۳۹۳.

19. فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد؛ کتاب العین؛ به‌کوشش محمدحسن بکایى؛ چ1، قم: مؤسسه نشر ‌اسلامى، 1414‌ق.

20. فیومی، احمدبن‌محمد؛ المصباح المنیر فی غریب شرح الکبیر للرافعی؛ قم: انتشارات ‌دارالرضی، [بی‌تا].

21. کاشف‌الغطاء، محمدحسین؛ کشف الغطاء؛ ج1، اصفهان: مهدوی، [بی‌تا].

22. کلینی، محمدبن‌یعقوب؛ الکافی؛ چ4، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵.

23. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ بیروت: دارالإحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

24. مرکز فرهنگ و معارف قرآن؛ دایره‌المعارف قرآن کریم، ج۲؛ چ2، قم: مؤسسه بوستان کتاب قم، ۱۳۸۳.

25. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فى کلمات القرآن الکریم؛ چ1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

26. مطهری، مرتضی؛ ده گفتار؛ چ19، تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۸۲.

27. مظفر، محمدرضا؛ اصول الفقه؛ ج1، چ4، قم: مرکز انتشارات تبلیغات حوزه علمیه قم، ۱۳۷۰.

28. منادی، مرتضی؛ «روش کیفی در علوم اجتماعی و علوم رفتاری»؛ روش‌شناسی علوم انسانی، س12، ش۴۷، ۱۳۸۵.

29. موسوی خمینی، سیدروح‌الله؛ الخلل فی الصلاۀ؛ قم: چاپ مهر، ۱۴۰۹ق.

30. ــــــــــ؛ تهذیب الاصول؛ قم: دارالفکر، 1410ق.

31. موسویان، سیدعباس و حسین میسمی؛ بانکداری اسلامی (۱): مبانی نظری- تجارب عملی؛ تهران: انتشارات پژوهشکده پولی و بانکی، ۱۳۹۳.

32. موسویان، سیدعباس؛ «بررسی فقهی ـ حقوقی قوانین مربوط به جریمه و خسارت تأخیر تأدیه در ایران»؛ فصلنامه حقوق اسلامی، س1، ش۴، ۱۳۸۴.

  1. ــــــــــ؛ «بررسی فقهی معاملات فارکس»؛ مصاحبه با خبرگزاری تقریب، ۲۲ فروردین ۱۳۹۰.

34. ــــــــــ؛ بازار سرمایه اسلامی (۱)؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۱.

35. مهدوی، اصغرآقا؛ «جایگاه شناخت موضوع و روش‌های آن در فقه امامیه»؛ برگرفته از کتاب گفتارهایی در باب قرآن، فقه، فلسفه؛ به اهتمام کامران ایزدی مبارکه، چ1، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق7، 1389.

36. مؤسسه دایرۀ‌المعارف الفقه الاسلامی؛ کتاب فرهنگ فقه فارسی، ج5، قم: انتشارات مؤسسه دایرۀالمعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷.

37. میرمعزی، سیدحسین؛ «بورس‌بازی از نگاه فقه»؛ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، س3، ش9، ۱۳۸۲.

38. نائینی، محمدحسین؛ کتاب الصلاۀ، تقریر محمدعلی کاظمی خراسانی، ج1، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.

39. نجفی جواهری، محمدحسن؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام؛ ج۲۳، چ7، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.

40. نراقی، احمدبن‌مهدی؛ عوائد الأیام؛ قم: انتشارات بصیرتی، ۱۴۰۸ق.

41. ــــــــــ؛ مستند الشیعه؛ ج2، مشهد: مؤسسه آل‌البیت: لإحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.

42. نوایی، علی‌اکبر؛ «موضوع‌شناسی فقهی و رابطه آن با علوم»؛ پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، ش۳۴، ۱۳۸۱.

43. نوری، نجیب‌الله؛ «به‌کارگیری روش تلفیقی (سه بُعدی) در مطالعات علوم انسانی»؛ فصلنامه پژوهش، س2، ش2، ۱۳۸۹.

44. واعظ‌حسینی، محمدسرور؛ م‍ص‍ب‍اح‌‌الاص‍ول‌: ت‍ق‍ری‍ر ع‍ن‌ س‍م‍احۀ آیت‌الله ‌‌ال‍ع‍ظم‍ی‌ ال‍س‍ی‍د ‌اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ ال‍م‍وس‍وی ‌‌ال‍خ‍وئ‍ی؛ چ1، قم: انتشارات داورى، 14۲۳‌ق.

45. هاشمی، سیدمحمود؛ بحوث فی علم الاصول، تقریرات السید الشهید السید محمدباقر صدر؛ ج۲، چ1، قم: مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیه، 1417ق.

  1. Banks, E.; The Palgrave Macmillan Dictionary of Finance, Investment and Banking; Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2011.
  2. Cohen, L., Manion, L., & Morrison, K.; Research Methods in Education; 7th ed. London, New York: Routledge, 2011.
  3. Fabozzi, F. J.; Handbook of Finance; Hoboken (N.J.): John Wiley & Sons, 2008.
  4. Gitman, L. J., & Zutter, C. J.; Principles of Managerial Finance; 13th ed., The Prentice Hall series in finance. Boston: Pearson Prentice Hall, 2012.
  5. Tashakkori, A. & Teddlie, Ch.; Sage Handbook of Mixed Methods in Social & Behavioral Research; 2nd ed, Los Angeles: SAGE Publications, 2010.
  6. Thiagaraja, S., Morgan, A., Tebbutt, A., & Chan, G.; The Islamic Finance Handbook: A Practitioner's Guide to the Global Markets; Wiley Finance Series, 2014.