نسبت عقلانیت اسلامی با سرمایه اجتماعی در مقایسه با عقلانیت ابزاری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه اقتصاد اسلامی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی

2 استادیار گروه اقتصاد نظری دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی

3 استادیار گروه اقتصاد اسلامی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی

4 دانشجوی دکتری فلسفه اقتصاد اسلامی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

عقلانیت از مهم‌ترین صفات کنش فردی و اجتماعی انسان می‌باشد. لحاظ سطوح شناختی، ارزشی و عملی عقلانیت و تبیین اتکای آن بر مبانی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، تفاوت عقلانیت اسلامی و ابزاری را آشکار می‌سازد. از سوی دیگر عقلانیت ازآنجاکه ساما‌ن‌دهنده رفتار و تعامل اجتماعی انسان‌هاست، نقش مهمی در تعیین چیستی، تحقق و کارایی سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از عوامل مهم تحقق رشد و توسعه دارد. بررسی نسبت عقلانیت اسلامی در تعیین ماهیت، زمینه تحقق و نیز کارایی سرمایه اجتماعی در مقایسه با عقلانیت اقتصاد متعارف (عقلانیت ابزاری) حائز اهمیت بوده و در جهت برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های نیل به رشد و توسعه کشور می‌بایست مورد توجه قرار گیرد. در این پژوهش با رویکرد میان‌رشته‌ای فلسفی - اقتصادی سعی شده ضمن تبیین چیستی عقلانیت اسلامی با تکیه بر مبانی آن و احصای مؤلفه‌ها و ابعاد سرمایه اجتماعی، نسبت عقلانیت اسلامی با سرمایه اجتماعی و مزایای آن در مقایسه با عقلانیت ابزاری بررسی گردد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد ماهیت سرمایه اجتماعی مبتنی بر عقلانیت اسلامی فراتر از صرف ارتباطات عینی و تاریخی مبتنی بر نیازهای اجتماعی بوده و ابتنای کنش فردی و جمعی بر عقلانیت اسلامی بر اساس اصول راهبردی و انسان اقتصادی برآمده از آن می‌تواند از نظر منطقی سطح اعتماد و مشارکت را ارتقا داده، با پیشگیری از جنبه‌های منفی سرمایه اجتماعی، زمینه تحقق و کارایی بیشتر آن را فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Relationship between Islamic Rationality and Social Capital Compared to Instrumental Rationality

نویسندگان [English]

  • Amir Khadem Alizadeh 1
  • Mohammad Javad Nourahmadi 2
  • Amrollah Amini 3
  • Mehdi Rezayi Jahdkon 4
1 Associate Professor, Department of Islamic Economics, Faculty of Economics, Allameh Tabataba'i University
2 Assistant Professor, Department of Theoretical Economics, Faculty of Economics, Allameh Tabataba'i University
3 Assistant Professor, Department of Islamic Economics, Allameh Tabataba'i University
4 PhD student in Philosophy of Islamic Economics, Allameh Tabataba'i University
چکیده [English]

Rationality or behavior based on reason is one of the most important attributes of individual and social human action and in this general sense, it is universal and common among human beings. Considering the cognitive, value and practical levels of rationality and explaining its reliance on ontological and epistemological foundations, reveals the difference between Islamic and instrumental rationality. On the other hand, rationality, since it organizes the behavior and social interaction of human beings, has an important role in determining the nature, realization and efficiency of social capital as one of the important factors in achieving growth and development. The study of the ratio of Islamic rationality in determining the nature, context and efficiency of social capital in comparison with the rationality of conventional economics (instrumental rationality) is important and should be considered for planning and policies to achieve the growth and development of the country. In this research, with an interdisciplinary philosophical-economic approach, while explaining what Islamic rationality is, relying on its principles and enumerating the components and dimensions of social capital, the relationship between Islamic rationality and social capital and its advantages compared to instrumental rationality are investigated. Findings show that the nature of social capital based on Islamic rationality is beyond mere objective and historical communication based on social needs and the basis of individual and collective action on Islamic rationality based on strategic principles and economic human beings can logically level Promote trust and participation and prevent the negative aspects of social capital, pave the way for its realization and greater efficiency

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rationality
  • Islamic rationality
  • Instrumental rationality
  • Social capital
  • Ontological foundations
  • Epistemological foundations
  1. ابراهیمی سالاری، تقی، محمدی، سحر و شیما ویسی؛ «مقایسه تطبیقی عقلانیت در اقتصاد کلاسیک و اقتصاد اسلامی»؛ مازندران: همایش ملی جهاد اقتصادی، دانشگاه مازندران، 1391.
  2. ایروانی، جواد؛ «انسان اقتصادی از دیدگاه قرآن»؛ نشریه آموزه‌های قرآنی، ش15، 1391.
  3. آربلاستر، آنتونی؛ لیبرالیسم غرب: ظهور و سقوط؛ ترجمه عباس مخبر؛ چ5، تهران: نشر مرکز، 1392.
  4. آقانظری، حسن و سیدحسین‌علی دانش؛ «بررسی اثرپذیری الگوهای رفتار عقلانی در اقتصاد سنتی (متعارف) از نظریه‌های عقلانیت در سایر رشته‌ها»؛ دوفصلنامه پژوهشی مطالعات اقتصاد اسلامی، س6، ش12، 1393.
  5. براتلو، فاطمه و محمد صنایع؛ «درآمدی بر سرمایه اجتماعی بر پایه عقلانیت دینی»؛ نشریه نامه پژوهش فرهنگی، س10، ش6، 1388.
  6. بلاگ، مارک؛ روش‌شناسی علم اقتصاد: اقتصاددانان چگونه تبیین می‌کنند؟؛ ترجمه غلامرضا آزاد؛ تهران: نشر نی، 1387.
  7. بوردیو، پیر؛ «شکل‌های سرمایه»؛ در سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه؛ به کوشش کیان تاج‌بخش؛ ترجمه حسن پویان و افشین خاکباز؛ تهران: نشر شیرازه، 1384.
  8. پاتنام، رابرت؛ «جامعه برخوردار، سرمایه اجتماعی و زندگی عمومی»؛ در سرمایه اجتماعی؛ اعتماد، دموکراسی و توسعه؛ به کوشش کیان تاجبخش؛ ترجمه حسن پویان و افشین خاکباز؛ تهران: نشر شیرازه، 1384.
  9. پیران، پرویز؛ مبانی مفهومی و نظری سرمایه اجتماعی؛ تهران: نشر علم، 1392.
  10. پیرو، آلن؛ فرهنگ علوم اجتماعی؛ ترجمه باقر ساروخانی؛ تهران: کیهان، 1375.
  11. پورتس، آلهاندرو؛ «سرمایه اجتماعی، خاستگاه و کاربردهایش در جامعه شناسی مدرن»؛ در سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه؛ به کوشش کیان تاج‌بخش؛ ترجمه حسن پویان و افشین خاکباز؛ تهران: نشر شیرازه، 1384.
  12. توکلی، محمدجواد؛ «پژوهشی در تعیین حدود و مرزهای مبانی معرفت‌شناختی اقتصاد اسلامی»؛ فصلنامه معرفت اقتصاد اسلامی، س8، ش15، 1395.
  13. جوادی آملی، عبدالله؛ جامعه در قرآن؛ قم: نشر اسراء، 1387.
  14. ــــــــ؛ منزلت عقل در هندسه معرفت دینی؛ قم: نشر اسراء، 1398 (الف).
  15. ــــــــ؛ تفسیر انسان به انسان؛ قم: نشر اسراء، 1398(ب).
  16. چاوشینی، رسول و ماریا نقش‌بندی؛ «بررسی رابطه عدالت سازمانی و سرمایه‌های اجتماعی کارکنان در شرکت توزیع برق استان کردستان»؛ مدیریت سرمایه اجتماعی، ش2، 1393.
  17. خادم‌علیزاده، امیر و علی افسری؛ «تأثیر آموزه‌های اعتقادی و اخلاقی اسلام بر سرمایه اجتماعی مسلمانان جهان (با تأکید بر شاخص اعتماد تعمیم‌یافته)»؛ فصلنامه علمی پژوهشی رشد و توسعه اقتصادی، س6، ش23، 1395.
  18. دادگر، یدالله، نظرپور، محمدنقی و مصطفی منتظری مقدم؛ سرمایه اجتماعی، اسلام و توسعه اقتصادی؛ تهران: مؤسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی، 1394.
  19. دادگر، یدالله و مرتضی عزتی؛ «عقلانیت در اقتصاد اسلامی»؛ فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی، ش 9 و 10، 1382.
  20. دادگر، یدالله و علی‌اصغر هادوی‌نیا؛ «مطالعه تطبیقی عقلانیت اسلامی با رویکرد شناختی»؛ فصلنامه اقتصاد اسلامی، س12، ش47، 1391.
  21. داودی، پرویز، توکلی، محمدجواد و محمدسعید پناهی بروجردی؛ «عقلانیت طیفی اسلامی در مقابل نظریه انتخاب عقلایی اقتصاد متعارف»؛ معرفت اقتصاد اسلامی، س9، ش17، 1396.
  22. رحیم‌پور ازغدی، حسن؛ عقلانیت؛ بحثی در مبانی جامعه‌شناسی توسعه؛ تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1377.
  23. رنانی، محسن، سرمدی، حامد و مجید شیخ انصاری؛ «نقد عقلانیت کلاسیک رویکرد عقلانیت محدود مرزبندی شده سایمون»؛ اقتصاد تطبیقی، ش2،
  24. رنانی، محسن و رزیتا مؤیدفر؛ چرخه‌های افول اخلاق و اقتصاد؛ تهران: انتشارات طرح نو، 1390.
  25. ری‌شهری، محمد؛ درسهائی از اصول عقاید اسلامی؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1362.
  26. سبحانی، حسن و عطاءالله رفیعی آتانی؛ «علوم انسانی اسلامی به مثابه کاشف عقلانیت اسلامی»؛ فصلنامه اسرا، س4، ش12، 1391.
  27. سیدنورانی، سیدمحمدرضا و همکاران؛ «بررسی نقش آموزش در ایجاد سرمایه اجتماعی در ایران (1360-1390)»؛ فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، س5، ش20، 1394.
  28. شارع‌پور، محمود؛ سرمایه اجتماعی: مفهوم‌سازی، سنجش و دلالت‌های سیاست‌گذاری اجتماعی؛ مازندران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، 1385.
  29. صادقی، یوسف و حسین خنیفر؛ «بررسی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی اسلامی در نص و احادیث در رهگذر رابطه علم و دین»؛ مدیریت سرمایه اجتماعی، دوره 2، ش3، 1394.
  30. طباطبائی، سیدمحمدحسین؛ تفسیر المیزان؛ ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی؛ قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1386.
  31. علینی، محمد، غفاری، غلامرضا و علیرضا زهیری؛ «مبانی دینی سرمایه اجتماعی و رابطه آن با حکمرانی خوب»؛ فصلنامه علوم سیاسی، س17، ش67، 1393.
  32. عیسوی، محمود؛ «معرفت‌شناسی، عقلانیت و اقتصاد»؛ فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق7، ش11-12، 1379.
  33. غنی‌نژاد، موسی؛ مقدمه‌ای بر معرفت‌شناسی علم اقتصاد؛ تهران: مؤسسه عالی پژوهش در برنامه‌ریزی و توسعه، 1376.
  34. فروغی، محمدعلی؛ سیر حکمت در اروپا؛ ج1، تهران: کتابفروشی زوار، 1324.
  35. فصیحی، امان‌الله؛ «عقلانیت دینی و سکولار»؛ علوم سیاسی، س8، ش32، 1384.
  36. فوکویاما، فرانسیس؛ «سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی»؛ در سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه؛ به کوشش کیان تاجبخش؛ تهران: شیرازه، 1384.
  37. فیروزجائی، رمضان؛ «عقلانیت در نظر علامه طباطبائی»؛ فصلنامه ذهن، ش17، 1383.
  38. کلمن، جیمز؛ بنیادهای نظریه اجتماعی؛ ترجمه منوچهر صبوری؛ چ2، تهران: نشر نی، 1377.
  39. متوسلی، محمود و علی رستمیان؛ «نقدی دولایه بر روش‌شناسی ابزارانگارانه میلتون فریدمن»؛ مجله تحقیقات اقتصادی، دوره 45، ش4، 1389.
  40. معرفی محمدی، عبدالمجید؛ «اخلاق، عقلانیت و مسئله نظم در علم اقتصاد»؛ معرفت اقتصاد اسلامی؛ س5، ش9، 1392.
  41. موسوی کریمی، میرسعید؛ «عقلانیت، معرفت علمی و فلسفه علم تامس کوهن»؛ فصلنامه ذهن، دوره 3، ش10، 1381.
  42. میرمعزی، سیدحسین؛ فلسفه علم اقتصاد اسلامی؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387.
  43. ــــــــ؛ نظام اقتصادی اسلام؛ دفتر اول مبانی فلسفی؛ چ2، تهران: انتشارات کانون اندیشه جوان، 1388.
  44. نمازی، حسین؛ نظام‌های اقتصادی؛ چ2، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1395.
  45. هادوی‌نیا، علی‌اصغر؛ فلسفه اقتصاد در پرتو جهان‌بینی قرآن کریم؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387.
  46. ــــــــ؛ «الگوی انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام»؛ فصلنامه اقتصاد اسلامی، س19، ش74، 1398.
  47. Bentham, Jeremy; An Introduction to the Principles of Morals and Legislation; London: Payne and Sons, 1780.
  48. Illingworth, Patricia; Ethics and social capital for global well-being; Springer, published online, 2012.
  49. Meadowcroft, M Pennington; Rescuing social Capital from social democracy Institute of Economic Affairs Monographs; Hobart Paper, 2007.
  50. Mele Alfred R. & Rawling Piers; The Oxford Handbook of Rationality; Oxford‌: Oxford University Press, 2004.
  51. Patulny, R. &G. Svendsen; “Exploring the social capital grid: bonding, bridging, qualitative, quantitative”; International Journal of Sociology and Social Policy, 27, No.1&2, 2007.
  52. Paxton, n. Pamela; “Is Social Capital Declining in the United States, a Multiple Indicator Assessment”; American Journal of Sociology, vol.105, No.1, 1999.
  53. Putnam, R. D; Bowling alone; New York: Simon and Schuster, 2001.
  54. Russell, B; Human Society in Ethics and Politics; London: George Allen & Unwin, 1956.
  55. Stenmark, Mikaeal; Rationality in Science, Religion, and Everyday Life; Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1995.
  56. Wald, K. D; Religion and Politics in the United State; Landan: MD, Rowman & Littlefield, 2003.
  57. Yeung, Anne Birgitta; “An Intricate Triangle Religiosity, Volunteering, and Social Capital: The European Perspective, the Case of Finland”; Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, vol.33, Issue 3, 2004.