پیامدهای نبود نظارت شرعی بر نظام بانکی ایران، دلالت‌های سیاستی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی

2 دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

«نظارت شرعی» در نظام بانکی به کلیه اقدامات نظارتی اطلاق می‌شود که به منظور حصول اطمینان از انطباق عملیات شبکه بانکی با شرع انجام می‌شود. نبود نظارت شرعی در شبکه بانکی می‌تواند موجب گرفتارشدن بانک‌ها و مشتریان در ورطه ربا یا بطلان عقود و به‌خطرافتادن روابط مالکیت در اقتصاد گردد. در ایران هرچند قانون عملیات بانکی بدون ربا از سال 1362 حاکم است، اما به دلیل نبود نهادها و استانداردهای مشخص برای نظارت شرعی، موارد متعددی از عدم انطباق عملیات، قراردادها و روش‌های حسابداری بانک‌ها با شرع مشاهده می‌شود.
در پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی، با واکاوی وضعیت موجود نظارت شرعی در نظام بانکی ایران و تبیین ضعف‌های قانونی، نهادی و اجرایی در این حوزه، مهم‌ترین پیامدهای نبود نظارت شرعی تشریح می‌شود که عبارت‌اند از: عدم پایبندی بانک‌ها به لوازم عقد وکالت و برخورد مالکانه با اموال وکالتی، محتوازدایی از عقود مشارکتی و مبادله‌ای و استفاده صوری از آنها، عدم انطباق ضوابط حسابداری بانک‌ها در بخش ارزی و نیز صورت سود و زیان بر بانکداری بدون ربا. سرانجام با بررسی روند تحولات نهادی در معماری مالی اسلامی بین‌المللی، الگوهای نظارت شرعی در نظام بانکی کشورهای مختلف و استانداردهای بین‌المللی مرتبط با موضوع نظارت شرعی در مؤسسات مالی اسلامی، پیشنهاد‌هایی در زمینه تثبیت نظارت شرعی بر بانک‌ها و ارتقای جایگاه شورای فقهی بانک مرکزی ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Consequences of Lack of Sharia Supervision on Iran's Banking System and its Policy Implications

نویسندگان [English]

  • Sayed Ali Rohani 1
  • Sayed Mahdi Banitaba 2
1 University of Tehran, Economic Department I.R.Iran Parliament Research Centre
2 Ph.D. student of Allame Tabataba’I University
چکیده [English]

"Shariah supervision" in the banking system refers to all regulatory measures in order to ensure the compliance of banking system operations with shariah. The lack of shariah supervision in the banking system can lead to riba in the bank-customer relations, or invalidity of shariah contracts and the endangerment of property relations in the economy. In Iran in spite of the existence of “The Law for Usury (Interest) Free Banking law” since 1362, the lack of specific standards and institutions for shariah supervision, have caused several cases of non-compliance of operations, contracts and accounting methods in the banking system with shariah.
In this paper, using descriptive and analytical methods, after illustrating the importance and necessity of shariah supervision in the banking system and its various levels, we analyze the state of shariah supervision in Iran and clarify the weakness of Sharia supervision in legal, institutional and administrative aspects, which lead to many challenges in the banking system.
The main consequences of weak shariah supervision in Iran, which are considered in this paper include: banks' non-compliance with Wakalah contract requirements and transformation of Wakalah contract to ownership, obliterating the content of participatory contracts (such as Mudharabah and Musharakah). Exchange contracts (such as Ju’ala and Salam), non-compliance of accounting standards in foreign exchange operations and in the income statement of banks, with interest free banking criteria are the other factors.
Finally, based on the evolution of the global Islamic financial architecture, patterns of shariah supervision in the banking system in different countries, and relevant international standards in the shariah supervision of Islamic financial institutions, Proposals for enhancing the status of the Shariah supervision Council of the Central Bank are presented.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Banking
  • shariah supervision
  • interest free banking
  • bank accounting
  • participatory contracts
  • exchange contracts
  1. اکبریان، رضا و حمید رفیعی؛ «بانکداری اسلامی، چالش‌های نظری ـ عملی و راهکارها»؛ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، س7، ش26، 1386.
  2. امانی، علی؛ «استاندارد حسابداری ویژه بانکداری بدون ربا ضروری است»؛ بانک و اقتصاد، ش78، 1385.
  3. باباجانی، جعفر و جعفر شکرخواه؛ «مدل مناسب حسابداری برای بانکداری اسلامی در ایران با تأکید بر عقود مشارکتی»؛ فصلنامه بورس اوراق بهادار، ش17، 1391.
  4. بخشنامه شماره 249601/94 بانک مرکزی مورخ 02/09/1394.
  5. بخشنامه شماره 206546/92 بانک مرکزی مورخ 11/07/1392.
  6. بخشنامه 68/3015 بانک مرکزی مورخ 18/8/1365.
  7. بخشنامه شماره 343723/94 مورخ 25/11/1394.
  8. رزمی، محمدجواد، شکوفه‌سادات اشرف‌زاده، محمدرضا لطفعلی‌پور و مهدی فیضی؛ «بررسی نرخ وصول در قراردادهای مشارکتی و بازدهی ثابت»؛ نظریه‌های کاربردی اقتصاد، س3، ش11، 1395.
  9. روحانی، سیدعلی، سیدمهدی بنی‌طبا و مصطفی موفق یامی؛ «تحلیل انطباق عملیات و صورت‌های مالی بانک‌ها در بخش ارزی بر ضوابط بانکداری بدون ربا»؛ بیست و هفتمین همایش بانکداری اسلامی، تهران: مؤسسه عالی آموزش بانکداری ایران، 1395.

10. طوسی، ابوجعفر محمدبن‌حسن؛ المبسوط فی فقه الإمامیة؛ چ3، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة‌، 1387ق.

11. عقیلی کرمانی، پرویز؛ «مدیریت ریسک در بانکداری سنتی در مقایسه بانکداری بدون ربا»؛ سیزدهمین همایش بانکداری اسلامی، تهران: مؤسسه عالی آموزش بانکداری، 1381.

12. عیوضلو، حسین؛ «اصول و مبانی نظام پولی در اقتصاد اسلامی»؛ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، س8، ش29، 1387.

13. قانون عملیات بانکی بدون ربا، مصوب 1362.

14. قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.

15. قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.

16. قرارداد مشارکت مدنی، مصوب 26/6/1392 شورای پول و اعتبار.

17. قرارداد مضاربه، مصوب 19/8/1394 شورای پول و اعتبار.

18. قراردادهای سلف و جعاله، مصوب 27/11/1394 شورای پول و اعتبار.

19. موسویان، سیدعباس؛ «ارزیابی قراردادها و شیوه‌های اعطای تسهیلات در بانکداری بدون ربا»؛ فصلنامه اقتصاد اسلامی، س5، ش 19، 1384.

20. ________؛ «مصادیق پنهان و آشکار ربا در نظام بانکی ایران»؛ فصلنامه اقتصاد اسلامی، س2، ش6، 1381.

21. موسویان، سیدعباس، عادل آذر و حسین میثمی؛ «الگوی نظارت شرعی بر بانک‌های کشور بر اساس دیدگاه خبرگان بانکداری اسلامی»؛ پژوهش‌های پولی و بانکی، ش66، 1392.

22. موسویان، سیدعباس و حسین میسمی؛ نظارت شرعی بر بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی ـ ارائه الگوی نظارتی برای نظام بانکی کشور بر اساس دیدگاه خبرگان؛ تهران: پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، 1393.

23. میسمی، حسین و وهاب قلیچ؛ «آسیب‌شناسی اجرای بانکداری اسلامی در کشور: دلالت‌هایی برای تحول در نظام بانکی»؛ تازه‌های اقتصاد، ش132، 1390.

24. نظرپور، محمدنقی و فرشته ملاکریمی؛ «بررسی قرارداد مشارکت مدنی بانک مرکزی از دید قواعد فقهی»؛ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، س15، ش57، 1394.

25. نظرپور، محمدتقی، محمدرضا یوسفی و میمنت ابراهیمی؛ «بررسی شاخص‌های ممنوعیت غرر در عملکرد بانکداری بدون ربا در ایران»؛ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، س11، ش43، 1390.

26. هادوی تهرانی، مهدی؛ «چالش‌های بانکداری اسلامی»؛ تازه‌های اقتصاد، س10، ش136، 1391.

  1. AAOIFI; "Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions"; (AAOIFI), 2010.
  2. Chapra, U., & Khan, T.; Regulation and Supervision of Islamic Banks; Jedda - Saudi Arabia: Islamic Development Bank (IDB), 2000.
  3. Hussain, M., Shahmoradi, A., & Turk, R.; "An Overview of Islamic Finance"; IMF Working Paper, 2015.
  4. IFSB; "Islamic Financial Services Industry Stability Report"; Islamic Financial Services Board, 2015.
  5. Kammer, A., Norat, M., Piñón, M., Prasad, A., Towe, C., & Zeidane, Z.; "Islamic Finance: Opportunities, Challenges, and Policy Options"; International Monetary Fund (IMF), 2015.
  6. Mejía, A., Aljabrin, S., Awad, R., Norat, M., & Song, I.; "Regulation and Supervision of Islamic Banks"; IMF Working Paper, 2014.
  7. Sarker, A.; "Concept and ideology, Issues and problems of Islamic banking"; International Journal of Islamic Financial Services, 1, 2004.
  8. Zulkhibri Abdul Majid, M., & Ghazal, R.; "Comparative Analysis of Islamic Banking Supervision and Regulation Development"; Money and Economy, 6(3), 2012.