فراهمنمودن امکان اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی در شرایط ایجاد کسری نقدینگی یکی از مهم‌ترین ابزارهای بانک مرکزی جهت سامان‌دهی و مدیریت بازار پول است که در نظام بانکی کشور نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع بانک‌ها می‌توانند با پرداخت مازاد ۳۴ درصدی از منابع پرقدرت بانک مرکزی استفاده کنند. این تحقیق ضمن موضوع‌شناسی و مستندسازی تجربه نظام بانکی کشور در استفاده از ابزار اضافه برداشت و ارزیابی و نقد انواع احتمالات حقوقی در رابطه با ماهیت آن، به این پرسش اصلی پاسخ می‌دهد که ماهیت حقوقی و فقهی اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی چیست و مبانی مشروعیت مازاد ۳۴ درصدی در مقوله اضافه برداشت کدام است؟ مقاله به روش توصیفی و تحلیل محتوا به دنبال اثبات این فرضیه است که ماهیت حقوقی و فقهی اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی روشن نبوده و شبهه ربای قرضی در رابطه با مازاد پرداختی قابل تصور است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که می‌توان احتمالات گوناگونی را در رابطه با ماهیت حقوقی و فقهی اضافه برداشت مطرح کرد که چهار مورد از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: وجه التزام، جریمه تأخیر تأدیه، تعزیر مالی و خسارت تأخیر تأدیه. بااینحال هر یک از این رویکردها با چالش‌های مهمی مواجه است؛ لذا هیچ کدام از آنها را نمی‌توان یک قالب حقوقی مناسب در نظر گرفت؛ همچنین می‌توان با استفاده از ظرفیت فقه اسلامی راهکارهای جایگزینی برای حل چالش شرعی اضافه برداشت ارائه کرد که برخی از آنها عبارت‌اند از: قرارداد رپوی اسلامی و تنزیل اسناد طلب بانک‌ها.
Challenges of receiving overdraft from central bank in Islamic banking
چکیده [English]
providing banks with overdraft possibility in case of liquidity shortage, is one of the most important tools that central banks usually use to manage money market and it is also used in the Iranian banking system. Having reviewed the experience of the Iranian banking system in using overdraft, this paper tries to answer this important question that: “what is the Fiqhi-jurisprudential nature of receiving overdraft from central bank?”. Using an analytical-descriptive approach this hypothesis is evaluated that: “the Fiqhi-jurisprudential nature of receiving overdraft from central bank is not clear and the challenge of Riba is available”. The results that are based on an analytical-descriptive approach show that it is possible to suggest different jurisprudential possibilities about the nature of central bank overdraft; but all these possibilities face some challenges and hence none of them can be chosen as an acceptable solution for justifying overdraft. In addition, it is necessary to make use of the Islamic Fiqh to come up with new solutions for central bank overdrafts. Some of them are: Islamic repurchase agreements and discounting banks' documents.
کلیدواژه‌ها [English]
Overdraft, Central bank, Banking system, Default penalty, Penalty clause
مراجع
قضاوی، حسین و حسین بازمحمدی ؛ عملیات بازار باز در چارچوب بانکداری بدون ربا: مطالعه موردی: اسناد خزانه اسلامی؛ تهران: پژوهشکده پولی و بانکی، 1391.
ابن‌منظور، محمدبنمکرم؛ لسان العرب؛ مصر: دار إحیاء التراث العربی، 1405ق.
احمدوند، ولیالله؛ «آثار و احکام شرط تعیین خسارت ناشی از تأخیر و عدم اجرای تعهد در حقوق ایران با مطالعه تطبیقی در حقوق انگلیس»، فصلنامه مصباح؛ ش۵۳، 1383.
اسکینی، ربیعا؛ مباحثی از حقوق تجارت بین‌الملل؛ تهران: سپهر، 1371.
بادینی، حسن و محمدعزیز حسامی ؛«بررسی مبانی فقهی قابلیت خسارت تأدیه وجه نقد از دیدگاه مذاهب اسلامی»، دوفصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی؛ ش۱، 1391.
تسخیری، محمدعلی؛ «شرط کیفری مالی در بانکداری بدون ربا»، فصلنامه فقه اهل بیت:، ش۳۵، 1382.
حاجیان، محمدرضا؛ بازار بین‌بانکی ریالی؛ تهران: پژوهشکده پولی و بانکی، 1391.
حبیبی، ضامنعلی؛ «مبانی فقهی جریمه مالی در فقه امامیه و فقه اهل سنت»، فصلنامه حکومت اسلامی؛ ش83، 1396.
10. حسینی، سیدامرالله؛ «ضوابط شروط ضمن عقد: مطالعه موردی وجه التزام بانکی». فصلنامه اقتصاد اسلامی؛ ش۶۶، 1396
11. سلیمانی، محمد؛ «زیربناهای سازمانی لازم جهت مدیریت نقدینگی در بانکداری اسلامی»، مجموعه مقالات نخستین همایش مالی اسلامی؛ تهران: دانشگاه امام صادق7، 1386.
12. فراهیدی، خلیلبناحمد؛ کتاب العین؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1425ق.
13. کاتوزیان، ناصر؛ وقایع حقوقی؛ تهران: شرکت سهامی انتشار، 1382.
14. کیائی، حسن؛ سیاست‌گذاری پولی در بانکداری اسلامی: پایان‌نامه کارشناسی ارشد؛ دانشگاه امام صادق7، تهران: 1386.
15. معین، محمد؛ فرهنگ فارسی؛ ج۱، تهران: ادنا، 1384.
22. موسویان، سیدعباس و حسین میثمی؛ بانکداری اسلامی (۲): بانکداری مرکزی اسلامی و سیاست‌گذاری پولی و ارزی؛ تهران: پژوهشکده پولی و بانکی، 1396.
23. موسویان، سیدعباس و همکاران؛ «توافق‌نامه بازخرید (رپو) در بازار بین‌بانکی اسلامی»، فصلنامه اقتصاد اسلامی؛ ش۶۰، 1394.
24. مؤمنی، فرشاد و حمیدرضاحری؛ «بانکداری مرکزی در نظام بانکداری اسلامی بدون ربا: شناسایی و ارزیابی ابزارهای پولی کارآمد»، فصلنامه پژوهش‌نامه اقتصادی؛ ش۶، 1388.
25. میثمی، حسین و همکاران؛ «ارائه تسهیلات قاعده‌مند بانک مرکزی با استفاده از ابزارهای اسلامی: چارچوبی نوین جهت سیاست‌گذاری در کریدور نرخ سود بازار بین بانکی»، دوفصلنامه جستارهای اقتصادی؛ ش۲۶، 1395.
26. نظرپور، محمدتقی و میثم حقیقی؛ «نقش بانک مرکزی در اعمال سیاست پولی به وسیله بازار بین بانکی»، فصلنامه اقتصاد اسلامی؛ ش۴۹، 1392.
Axilrod, S.; Inside the Fed; Cambridge: The MIT Press, 2009
Bacha, O.; “The Islamic interbank money market in a dual banking system: The Malaysian experience”, International Journal of Islamic and Middle Eastern Finance and Management; V.1, 2009.
Berentsen, A., “Marchesiani, A., and Christopher J.; Channel Systems: Why Is There a Positive Spread?”, Federal Reserve Bank of St. Louis Working Paper Series; No.517, 2010.
Bindseil, U.; Monetary policy operations and the financial system; London: Oxford University Press, 2014.
Bindseil, U. and Jablecki, J.; “The optimal width of the central bank standing facilities corridor and banks’ day-to-day liquidity management”, ECB Working Paper; No.1350, 2011.
Branson, W. H.; Macroeconomic theory and policy; 3rd ed, London: Harper and Row ,2012.
Chapman, J., J. Chiu, and Molico, M.; “Central bank haircut policy”, Bank of Canada Working Paper; No.23, 2010.
Clews, R., Salmon, C. and Weeken, O; “The Bank’s money market framework”, Bank of England Quarterly Bulletin; V.4, 2010.
Cobham, D.; “The Past, Present, and Future of Central Banking” Oxford Review of Economic Policy; Vol.28, No.4, 2012.
Kahn, G.; “Monetary Policy under a Corridor Operating Framework”, Federal Reserve Bank of Kansas Working Paper; No.45, 2010.
Lind, M.; Land of promise: an economic history of the United States; New York: Harper Collins, 2012.
Whitesell, W.; “Interest Rate Corridors and Reserves”, Journal of Monetary Economics; Vol.53, 2006.
ابتدای صفحه