واقع‌گرایی نظام‌محور: نظریه‌ای جامع در فلسفه علوم اجتماعی و اقتصادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

فلسفه علم اقتصاد شاخه‌ای از فلسفه علم است که به بحث درباره چیستی علم اقتصاد از حیث «هستی‌شناسی»، «معرفت‌شناسی» و «روش‌شناسی» می‌پردازد. مطالعات فلسفه اقتصاد مشتمل بر بررسی‌های درجه دوم انتقادی و سازنده نسبت به سه جنبه دانش اقتصاد است. بدیهی است فلسفه اقتصاد اسلامی با فلسفه اقتصاد سکولار تفاوت دارد. «گسست میان مبانی فلسفی اسلامی با نظریه‌های اقتصادی» و عدم توانایی ادبیات فلسفه اقتصاد اسلامی در برقراری ارتباط وثیق بین فلسفه و اقتصاد یکی از مهم‌ترین آسیب‌های این ادبیات است. مقاله پیش ‌رو در تلاش است قدم ابتدایی را در برقراری این ارتباط بردارد. این مقاله اکتشافی و پرسش اصلی آن این است که: «آیا می‌توان با فلسفه اسلامی مبتنی بر سنت‌های الهی و درک عمیق از واقعیت‌های عینی و اعتباری موجود در جوامع به نظریه‌ای جامع برای نه‌تنها اقتصاد، بلکه برای تمامی علوم اجتماعی جهت کمک به تحلیل‌های علمی دست یافت؟» پاسخ به این پرسش مستلزم تبیین «نظریه واقع‌گرایی نظام‌محور (System-based Realism)» و ویژگی‌های آن است. در این مقاله با استفاده از روش تحلیل فلسفی، به بررسی این نظریه پرداخته می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که علوم اجتماعی فرایند تحلیلی تحقیق در سطوح پنج‌گانه (کنش قاعده‌مند افراد، نهادها، سازمان‌ها یا ارکان فرایند تغییرات، منابع و محیط) از طریق 1. توصیف این سطوح؛ 2. اکتشاف کنش؛ 3. تبیین چرایی و چگونگی تحول نهادها و سازمان‌ها؛ 4. تبیین اهداف ادعایی و واقعی و 5. تبیین و پیش‌بینی پدیده‌ها است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

System-based Realism: Comprehensive Theory in Philosophy of Social and Economic Sciences

نویسنده [English]

  • Naser Jahanian
Islamic Sciences and Culture Academy
چکیده [English]

Philosophy of economics is a branch of philosophy of science that discusses what economics is in terms of "ontology", "epistemology" and "methodology". Studies in the philosophy of economics include second-rate critical and constructive studies of the three aspects of economics knowledge. It is obvious that the philosophy of Islamic economics is different from the philosophy of secular economics. "The disconnect between Islamic philosophical foundations and economic theories" and the inability of the philosophy of Islamic economics literature to establish a close relationship between philosophy and economics is one of the most important harms of this literature. The leading article tries to take the first step in establishing this connection. This exploratory article and its main question is: "Is it possible to use comprehensive Islamic theories based on divine traditions and a deep understanding of the objective and credible realities of societies to provide comprehensive theories not only for economics but for all social sciences to assist in scientific analysis?" Found?" The answer to this question requires an explanation of the "theory of systematic realism" and its characteristics. In this article, we examine this theory using the method of philosophical analysis. In this article, we examine this theory using the method of philosophical analysis. Findings show that the social sciences are the analytical process of research at five levels (regular action of individuals, institutions, organizations or elements of the process of change, resources and environment) through 1. description of these levels; 2. Action exploration; 3. Explaining why and how institutions and organizations evolve; 4. Explaining the alleged and real goals; And 5. is the explanation and prediction of phenomena

کلیدواژه‌ها [English]

  • Realism
  • System-based
  • Philosophy of Science
  • Economical science
  • Objective reality
  • Credit reality

مراجع

  1. ایمان، محمدتقی و احمد کلاته ساداتی؛ روش‌شناسی علوم انسانی نزد اندیشمندان مسلمان (ارائه مدلی روش‌شناختی از علم اسلامی)؛ چ2، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1390.
  2. بیانی، فرهاد و دیگران؛ «مبانی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختیِ اجتماعی رئالیسم انتقادی؛ با تأکید بر آراء روی بسکار»؛ راهبرد فرهنگ، ش44، 1397.
  3. پورحسن، قاسم؛ «اعتباریات اجتماعی و نتایج معرفتی آن؛ بازخوانی دیدگاه علامه طباطبائی»؛ حکمت و فلسفه، س9، ش4، 1393.
  4. توکلی، محمدجواد؛ «چیستی و کارکرد مبانی فلسفی اقتصاد اسلامی»؛ معرفت اقتصاد اسلامی، ش13، 1394.
  5. ــــــــ؛ «درآمدی بر چیستی، قلمرو و چشم‌اندازهای فلسفه اقتصاد اسلامی»؛ معرفت اقتصاد اسلامی، ش3، 1389.
  6. توکلی، محمدجواد؛ مبانی فلسفی و روش‌شناسی اقتصاد؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1398.
  7. جوادی آملی، عبدالله؛ تسنیم؛ تحقیق عبدالکریم عابدینی؛ قم: نشر اسراء، 1388.
  8. جهانیان، ناصر؛ اهداف توسعه با نگرش سیستمی؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1382.
  9. دیالمه، نیکو؛ «بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم (با تأکید بر آیه 140 و 141 آل‌عمران)»؛ مطالعات تفسیری، س7، ش26، 1395.
  10. روشه، گى؛ تغییرات اجتماعى؛ ترجمه منصور وثوقى؛ تهران: نشر نى، 1366.
  11. سبحانی، حسن، مهدوی، ابوالقاسم و حمید پاداش؛ «تبیینی از چند مسئله فلسفی در علم اقتصاد»؛ برنامه‌ریزی و بودجه، س18، ش1، 1392.
  12. سلیمان‌زاده، رامینه، پاداش، حمید و امیر خادم‌علیزاده؛ «تحلیل نسبت هستی‌شناسی و روش‌شناسی علم اقتصاد با اتکا بر رهیافت لاوسون»؛ معرفت اقتصاد اسلامی، ش18، 1397.
  13. سوزنچی، حسین؛ «اصالت فرد، جامعه یا هر دو، بررسی تطبیقی آرای استاد مطهری و استاد مصباح یزدی»؛ قبسات، ش42، 1385.
  14. سیدی‌فرد، علی؛ هستی‌شناسی اجتماعی: درآمدی بر یک نظریه نو»؛ تهران: انتشارات بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق7، 1395.
  15. شریف‌زاده، محمدجواد و الیاس نادران؛ «ضرورت مطالعات میان‌رشته‌ای و افق‌های نوین در مطالعات حقوق و اقتصاد در اسلام - قضیه کوز و هزینه‌های مبادله»؛ مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، ش7، 1389.
  16. صدر، سیدمحمدباقر؛ سنت‌های تاریخ در قرآن؛ تهران: نشر تفاهم، 1381.
  17. طباطبایى، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ 20ج، ج4، چ2، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، 1390ق.
  18. عزتی، مرتضی؛ روش تحقیق در علوم اجتماعی: کاربرد در زمینه مسائل اقتصادی؛ چ6، تهران: انتشارات نور علم و پژوهش‌های ما، 1390.
  19. قائمی‌نیا، علی‌اصغر؛ «دیدگاه تونی لاوسون در دو کتاب "اقتصاد و واقعیت" و "بازبنیاد اقتصاد"»؛ نشریه کتاب ماه علوم اجتماعی، ش65، 1392.
  20. قائمی‌نیا، علیرضا؛ «دو نوع رئالیسم: خام و انتقادی»؛ فصلنامه ذهن، ش14، 1382.
  21. کالدول، بروس جی.؛ «روش‌شناسی اقتصاد: مبانی منطقی، پایه‌ها، دورنماها»؛ ترجمه سیدمحمدموسی مطلبی؛ نامه مفید، ش18، 1378.
  22. کلانتری، عبدالحسین و حسین کچویان؛ «علوم اجتماعی قاعده‌مدار است یا قانون‌مدار؟ (بازخوانی آراء علامه محمدحسین طباطبایی)»؛ نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، س1، ش1، 1390.
  23. گروینوگن، جان، اسپیتهوون، آنتون و آنت ون دن برگ؛ مقدمه‌ای بر اقتصاد نهادگرا؛ ترجمه اصلان قودجانی؛ تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 1391.
  24. لاوسون، تونی؛ «ماهیت اقتصاد هترودکس»؛ ترجمه محمود مشهدی احمد؛ برنامه‌ریزی و بودجه، ش108،
  25. متوسلی، محمود و جمال فتح‌اللهی؛ «مقدمه‌ای بر نظریات ویلیامسون و کاربرد آن در تحلیل مسائل توسعه ایران»؛ پژوهش‌های اقتصادی، س10، ش3، 1389.
  26. محدث، علی‌رضا و شمس‌الله مریجی؛ «بررسی جایگاه اعتباریات در بعد ناگذرای علم در علوم اجتماعی از دیدگاه روی بسکار»؛ معرفت فرهنگی اجتماعی، ش17، 1392.
  27. مصباح یزدی، محمدتقی؛ جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن؛ چ5، قم: سازمان تبلیغات اسلامی، 1380.
  28. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار استاد شهید مطهری؛ ج6، چ4، تهران: انتشارات صدرا، 1375.
  29. ــــــــ؛ مجموعه آثار استاد شهید مطهری؛ ج24، تهران: انتشارات صدرا، 1385.
  30. معرفی محمدی، عبدالحمید؛ علم اقتصاد و مسئله شناخت؛ نقدی معرفت‌شناختی بر روش‌شناسی اقتصاد نئوکلاسیکی؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393.
  31. ــــــــ؛ «سیاست الگوی پیشرفت و مسئله بحران»؛ سیاست متعالیه، س7، ش25، 1398.
  32. مهدوی، ابوالقاسم و علی نصیری اقدم؛ «تطور برنامه پژوهشی یک اقتصاددان نهادگرا: داگلاس سیسیل نورث»؛ جستارهای اقتصادی، ش12، 1388.
  33. نایب، سعید؛ «ویژگی‌های تبیین در دستگاه نظری نهادگرایی جدید»؛ اقتصاد تطبیقی، س2، ش2، 1390.
  34. نظری، حسن‌آقا؛ روش‌شناسی علم اقتصاد اسلامی با رویکرد واقعیت نهادی؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران: سمت،‌ 1396.
  35. نظری، نصرالله و سیدحسین شرف‌الدین؛ «رابطه‌ عاملیت و ساختار از دیدگاه علامه طباطبائی»؛ معرفت فرهنگی اجتماعی، ش 19، 1393.
  36. نقادان، منصور و ناهید مطیع؛ جامعه‏شناسى: مفاهیم کلیدى؛ تهران: آواى نور، 1376.
  37. هادوی‌نیا، علی‌اصغر؛ فلسفه اقتصاد در پرتو جهان‌بینی قرآن کریم؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387.
  38. هَره، رُم؛ مقدمه‌ای فلسفی بر علوم شناختی؛ ترجمه حسین شیخ‌رضائی و مجید داودی بنی؛ تهران: فرهنگ نشر نو، 1396.
  39. Bunge, Mario; Finding Philosophy in Social Science; New Haven, Conn: Yale University Press, 1996.
  40. Holesovsky Vaclav; Economic Systems: Analysis and Comparison; McGraw-Hill Kogakusha LTD, 1977.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار